ŞƏKİLÇİLƏRİNİN YAZILIŞ QAYDALARI

Dilçilikdə sözün tərkib hissələri kök və şəkilçi olmaqla iki yerə ayrılır. Akademik çalışmaları bir yana qoysaq, geniş yayılmış düşüncəyə görə, kök – sözün ayrılıqda işlənə bilən və leksik anlam daşıyan hissəsidir; Ģəkilçi isə sözün ayrılıqda işlənə bilməyib yalnız kökə artırılan və leksik anlam daşımayan hissəsidir. Adətən, yazıda şəkilçidən öncə cızqı (defis) işarəsi qoyular və neçə cür yazılması şəkilçinin üstündə rəqəmlə göstərilər; örn.: -lar2 (yəni bu şəkilçi -lar və -lər olmaqla iki cür yazılır), -çı4 (yəni bu şəkilçi -çı, -çi, -çu və -çü olmaqla dörd cür yazılır). Bir cür yazılan şəkilçilərdə isə rəqəm göstərilməz; örn.: -gil, -varı vb.

Azərbaycan türkcəsinin bütün şəkilçiləri kökə artırılarkən yazılış tərzindən asılı olaraq iki yerə bölünür: cızqı ilə (defislə) yazılan və bitişik yazılan şəkilçilər.

a) Cızqı ilə (defislə) yazılan Ģəkilçilər

Azərbaycan türkcəsində cızqı ilə (defislə) yazılan şəkilçilər azdır və əsasən, rəqəmlə yazılan saylarda özünü göstərir.

Rəqəmlə yazılan miqdar saylarına hal və mənsubiyyət şəkilçiləri artırıldıqda şəkilçidən öncə cızqı qoyulur; örn.: 15-dən, 5-də, 3-ə, 2-si vb.

Ərəb rəqəmlərindən sonra sıra sayının şəkilçisi (-ıncı, -inci, -uncu, -üncü, -ncı, -nci) ixtisar edilərək ahəngə görə -cı, -ci, -cu, -cü biçimində yazılır və ondan öncə cızqı qoyulur; örn.: 6-cı, 1-ci, 9-cu, 3-cü vb. Qeyd: Rum rəqəmlərindən sonra sıra sayı şəkilçisinin nə özü, nə də ixtisar biçimi yazılmır; örn.: I, IV, VII, X vb.

İxtisar və qısaltma sözlərə qoşulan şəkilçilər ya sonuncu ünlü səslə, ya da son ünsüz hərfin adındakı ünlü səslə ahəng qanununa görə uyğunlaşdırılır və şəkilçidən öncə cızqı qoyulur; örn.: BDU-nun (= be-du-nun. Tam olaraq Bakı Dövlət Universitetinin yazılır), BMT-də (= be-em-te-də. Tam olaraq Birləşmiş Millətlər Təşkilatında yazılır) vb.

b) Bitişik yazılan Ģəkilçilər

59. Azərbaycan türkcəsində şəkilçilərin çoxunluğu artırıldığı sözə bitişik yazılır və tərkibindəki ünlünün neçə cür işlənməsindən asılı olaraq üç yerə bölünür:

1. bir cür yazılan şəkilçilər,  2. iki cür yazılan şəkilçilər və  3. dörd cür yazılan şəkilçilər.

I. Bir cür yazılan Ģəkilçilər.

Azərbaycan türkcəsində bir sıra şəkilçilər var ki, hansı sözə artırılmasından asılı olmayaraq ancaq bir cür yazılır; örn.:

1. -daş şəkilçisi; örn.: arxadaş, oyundaş, ülküdaş vb.

2. -gil şəkilçisi; örn.: babamgil, dayısıgil, Elçingil vb.

3. -kən şəkilçisi; örn.: alarkən, gedərkən, yıxılarkən vb.

4. -laq şəkilçisi; örn.: yaylaq, qışlaq, çaylaq vb.

5. -stan şəkilçisi; örn.: Qobustan, Gürcüstan, Racastan vb. Qeyd: Söz kökü ünsüzlə bitəndə köklə -stan şəkilçisi arasına bitişdirici -ı4 (-ı,-i, -u,-ü) ünlülərindən biri artırılır; örn.: Dağıstan, Türkmənistan, Uyğurustan, Türküstan vb.

6. -i şəkilçisi; örn.: daxili, tarixi, cənubi vb.

Qeyd: Söz kökü ünlü ilə bitəndə köklə -i şəkilçisi arasına bitişdirici v ünsüzü artırılır; örn.: dairəvi, kütləvi, səmavi vb.

7. -sal şəkilçisi; örn.: qumsal, duyğusal, toplumsal vb.

Qeyd: Son dönəm Azərbaycan türkcəsində -sal şəkilçisinin işlərlik qazanması Türkiyə türkcəsinin etgisi ilə güclənmiş və şəkilçinin incə variantı olan -səl (Türkiyə türkcəsində -sel) biçimi də yayılmağa başlamışdır; örn.: içsəl, bilimsəl, kürəsəl vb. Deməli, gələcəkdə bu şəkilçi bir cür yazılan yox, iki cür yazılan şəkilçilər sırasında veriləcəkdir. Türkiyə türkcəsində -sal, -sel şəkilçisinin türkcə kökənli olmamasına yönəlik iddia yanlış yanaşmadan başqa bir nəsnə deyil.

8. -dar şəkilçisi; örn.: evdar, əməkdar, məhsuldar vb.

9. -mal şəkilçisi; örn.: sağmal, qırışmal, dadamal vb.

10. -varı şəkilçisi; örn.:qalxanvarı, zolaqvarı, yüngülvarı vb.

II. İki cür yazılan Şəkilçilər

Azərbaycan türkcəsində -a və -ə açıq ünlüləri ilə işlənən bir çox şəkilçilər iki cür yazılır ki, onlardan bir qismini göstərək:

1. -a, -ə şəkilçisi; örn.: quşa, evə, yola, bizə vb. (söz kökü ünlü ilə bitərsə, sözlə -a, -ə şəkilçisi arasına bitişdirici y ünsüzü artırılır; örn.: suya, keçiyə vb.).

2. -aq, -ək şəkilçisi; örn.: qaçaq, çökək, yataq, kəsək vb.

3. -al, - əl şəkilçisi; örn.: daral-, düzəl-, çoxal-, genəl- vb.

4. -an, - ən şəkilçisi; örn.: alan, bilən, sayan, sevən vb. (söz kökü ünlü ilə bitərsə, sözlə -an, -ən şəkilçisi arasına bitişdirici y ünsüzü artırılır; örn.: yuyan, üşüyən vb.).

5. -anda, -əndə şəkilçisi; örn.: alanda, biləndə, sayanda, sevəndə vb. (söz kökü ünlü ilə bitərsə, sözlə -anda, -əndə şəkilçisi arasına bitişdirici y ünsüzü artırılır; örn.: yuyanda, üşüyəndə vb.).

6. -ar, -ər şəkilçisi; örn.: qaçar-, biçər-, uçar-, seçər- vb. (söz kökü ünlü ilə bitərsə, sözlə -ar, -ən şəkilçisi arasına bitişdirici y ünsüzü artırılır; örn.: yuyar-, deyər- vb.).

7. -araq, -ərək şəkilçisi; örn.: daşaraq, bişərək, duyaraq, üzərək vb. (söz kökü ünlü ilə bitərsə, sözlə -araq, -ərək şəkilçisi arasına bitişdirici y ünsüzü artırılır; örn.: başlayaraq, işləyərək vb.).

8. -la, -lə şəkilçisi; örn.: başla-, işlə-, ovla-, səslə- vb.

9. -lar, - lər şəkilçisi; örn.: otlar, bizlər, çaylar, gözlər vb.

10. -lan, -lən şəkilçisi; örn.: oğurlan-, dillən-, doğrulan-, gizlən- vb.

11. -laş, - ləş şəkilçisi; örn.: yaşıllaş-, gözəlləş-, xarablaş-, özəlləş- vb.

12. -ma, - mə şəkilçisi; örn.: baxma-, törəmə, qazma, demə- vb.

13. -malı, - məli şəkilçisi; örn.: oxumalı, gülməli, almalı, deməli vb.

14. -sa, - sə şəkilçisi; örn.: otursa, istəsə, dursa, gəlsə vb.

15. -ca, - cə şəkilçisi; örn.: tapmaca, bilməcə, bulmaca, gülməcə vb.

16. -ça, -çə şəkilçisi; örn.: kitabça, belçə, meydança, gözəlçə vb.

III. Dörd cür yazılan Şəkilçilər

Azərbaycan türkcəsində -ı, -i, -u, -ü qapalı ünlüləri ilə işlənən və dörd cür yazılan şəkilçilər çoxdur. Onların hamısını olmasa da, bir qismini göstərək:

1. -dı, -di, -du, -dü şəkilçisi; örn.: aldı, bildi, durdu, gördü vb.

2. -dır, -dir, -dur, -dür şəkilçisi; örn.: dağdır, işdir, odundur, düzdür vb.

3. –dıqda, -dikdə, -duqda, -dükdə şəkilçisi; örn.: saydıqda, bildikdə, duyduqda, gördükdə vb.

4. -dıqca, -dikcə, -duqca, -dükcə şəkilçisi; örn.: qızdıqca, eşitdikcə, oturduqca, düzdükcə vb.

5. -dığı, -diyi, -duğu, -düyü şəkilçisi; örn.: tapşırdığı, göstərdiyi, qoyduğu, səslədiyi vb.

6. -ıq, -ik, -uq, -ük şəkilçisi; örn.: qıyıq, bilik, donuq, sönük vb.

7. -ıb, -ib, -ub, -üb şəkilçisi; örn.: yatıb-, bitib-, qoşub-, süzüb- vb. (söz kökü ünlü ilə bitərsə, sözlə -ıb, -ib, -ub, -üb şəkilçisi arasına bitişdirici y ünsüzü artırılır; örn.: daşıyıb-, dişləyib-, uyuyub-, üşüyüb- vb.).

8. -ıl, -il, -ul, -ül şəkilçisi; örn.: qazıl-, deşil-, boğul-, düzül- vb.

9. -ım, -im, -um, -üm şəkilçisi; örn.: baxım, biçim, udum, büküm vb. (söz kökü ünlü ilə bitərsə, sözlə -ım, -im, -um, -üm şəkilçisi arasına bitişdirici y ünsüzü artırılır; örn.: qaşıyım-, deyim, suyum, sürüyüm- vb.).

10. -ıntı, -inti, -untu, -üntü şəkilçisi; örn.: axıntı, gəzinti, ovuntu, görüntü vb.

11. -ıcı, -ici, -ucu, -ücü şəkilçisi; örn.: qızdırıcı, bilici, qurucu, görücü vb. (söz kökü ünlü ilə bitərsə, sözlə -ıcı, -ici, -ucu, -ücü şəkilçisi arasına bitişdirici y ünsüzü artırılır; örn.: qaşıyıcı, deyici, yuyucu, bizləyici vb.).

12. -ış, -iş, -uş, -üş şəkilçisi; örn.: qırış, eniş, oturuş, düzülüş vb. (söz kökü ünlü ilə bitərsə, sözlə -ış, -iş, -uş, -üş şəkilçisi arasına bitişdirici y ünsüzü artırılır; örn.: arayıĢ, titrəyiĢ, yürüyüĢ vb.).

13. -lı, -li, -lu, -lü şəkilçisi; örn.: adlı, dilli, odlu, üzümlü vb.

14. -lıq, -lik, -luq, -lük şəkilçisi; örn.: dağlıq, dizlik, otluq, gözlük vb.

15. -kı, -ki, -ku, -kü şəkilçisi; örn.: ondakı, səhərki, onunku, özümüzünkü vb.

16. -mış, -miş, -muş, -müş şəkilçisi; örn.: qızmış, bilmiş, doymuş, görmüş vb.

17. -cıl, -cil, -cul, -cül şəkilçisi; örn.: ardıcıl, söhbətcil, yuxucul, ölümcül vb.

18. -ıltı, -ilti, -ultu, -ültü şəkilçisi; örn.: danqıltı, dingilti, gurultu, cüggültü vb.

19. -sız, -siz, -suz, -süz şəkilçisi; örn.: adsız, sənsiz, susuz, sözsüz vb.

20. -çı, -çi, -çu, -çü şəkilçisi; örn.: yalancı, güləşçi, oyunçu, üzümçü vb.